به گزارش نفت دیلی، تحولات بنیادین بازار نفت نشان می‌دهد تحولات سال ۲۰۲۲ نقطه آغازی برای یک زورآزمایی تازه در بازار نفت شده است که در آینده نه‌چندان دور، توازن قوای جدیدی را به همراه خواهد داشت.
بازار نفت در سال ۲۰۲۲ با تکانه‌های بزرگ و پرشماری روبه‌رو شد که مهم‌ترین آنها را می‌توان جنگ اوکراین در اواخر فوریه و تحریم‌های متعاقب آن، آزادسازی ذخیره‌سازی‌های راهبردی توسط آمریکا و کشورهای مصرف‌کننده، فشارهای تورمی و رکودی بر اقتصاد جهان، تکانه منفی رشد تقاضای چین به‌دلیل محدودیت‌های کرونای صفر در این کشور و سرانجام تحول در الگوی تجارت نفت جهان عنوان کرد.
فراتر از همه اینها در سال ۲۰۲۲ شاهد موجی بی‌سابقه از مداخله‌های دولتی کشورهای غربی در بازار انرژی و به‌طور خاص بازار نفت بودیم که ریشه آن اولویت پیدا کردن امنیت انرژی و استطاعت خرید انرژی در مقایسه با دیگر اهداف مانند پایداری بوده است.
تکانه‌های یادشده همراه با افزایش نااطمینانی نسبت به آینده بازار نفت در سال ۲۰۲۲ سبب شد قیمت‌های نفت نوسان قابل‌توجهی را تجربه کنند. قیمت نفت برنت در سال ۲۰۲۲ در دامنه ۷۶ تا ۱۳۳ دلار برای هر بشکه تغییر کرد و اختلاف بین قیمت نفت سبک برنت با نفت خام سنگین شاخص دوبی تا ۱۷ دلار در هر بشکه هم افزایش یافت. افزون بر این بازار نفت در سال ۲۰۲۲ بیشتر در وضعیت بکواردیشن بسیار عمیق و منعکس‌کننده انتظار کمبود عرضه شدید برای فعالان بازار بود، البته در ماه‌های پایانی سال به‌ویژه در دسامبر بازار نفت دوباره به وضعیت کونتانگو بازگشت که نشان می‌دهد معامله‌گران انتظار دارند در کوتاه‌مدت بازار نفت با مازاد عرضه روبه‌رو شود.
از دیگر پیامدهای قابل‌توجه تکانه‌های بزرگ سال ۲۰۲۲ در بازار نفت افزایش شدید قیمت فرآورده‌های نفتی و به‌طور خاص گازوئیل بوده است، سود پالایشی گازوئیل در ماه اکتبر به ۷۵ دلار در هر بشکه رسید، البته در بازار شمال غرب اروپا و آمریکا از مرز ۸۰ دلار نیز در همین بازه زمانی فراتر رفت، اما به‌رغم این نوسان‌های شدید و بی‌سابقه در قیمت‌ها، بازار جهانی نفت به‌سرعت در برابر این تکانه‌ها تعدیل شد و عرضه نفت چندان دستخوش تغییر نشد. حتی در کمال تعجب بازار نفت در سال ۲۰۲۲ با مازاد عرضه ۴۷۰ هزار بشکه در روز مواجه شد، این در حالی است که در سال قبل از آن دارای کمبود عرضه ۲.۳ میلیون بشکه در روز بود.
لغو کامل برنامه کاهش تولید نفت اوپک‌پلاس، آزادسازی ذخیره راهبردی نفت در کشورهای مصرف‌کننده به‌ویژه آمریکا و توانایی روسیه برای جایگزین کردن مشتریان جدید برای نفت خام و فرآورده‌های نفتی در آسیا به جای اروپا باعث شد شاهد محدودیت عرضه نفت در سال ۲۰۲۲ نباشیم. در این میان ضعف نسبی تقاضای نفت در سال ۲۰۲۲ نیز مزید بر علت شده تا بازار نفت در سال گذشته میلادی در وضع متوازنی قرار گیرد.
با وجود آنکه از زاویه تراز عرضه و تقاضای جهانی، بازار نفت در وضع مناسبی قرار گرفته و در برابر تکانه‌های بزرگ و عمیق اشاره‌شده مقاومت داشته، اما باید توجه داشت که این مقاومت بدون هزینه نبوده است. بازار نفت در سال ۲۰۲۲ دستخوش تحولات اساسی شده که بر تحلیل و پیش‌بینی آن در سال ۲۰۲۳ تأثیر مهمی دارد.
تغییر بنیادین در الگوی تجارت نفت خام و فرآورده‌های نفتی
بی‌تردید مهم‌ترین تحول بازار نفت را می‌توان در تغییر الگوی تجارت نفت، به‌ویژه از مبدأ روسیه و به مقصد اروپا مشاهده کرد. واردات نفت خام از مسیرهای دریایی اتحادیه اروپا از روسیه از ۱.۸ میلیون بشکه در روز در ماه‌های ژانویه و فوریه (پیش از جنگ اوکراین) به ۱۸۰ هزار بشکه در روز در ماه دسامبر تنزل کرده است. کاهش واردات فرآورده‌های نفتی از اروپا محدودتر بوده و از ۱.۶ میلیون بشکه در روز در ماه‌های ژانویه و فوریه ۲۰۲۲ (پیش از جنگ اوکراین) به ۱.۱۵ میلیون بشکه در روز در ماه دسامبر ۲۰۲۲ تنزل کرده است. در مقابل واردات هند، چین و ترکیه از نفت خام روسیه از ۱.۱ میلیون بشکه در روز در ژانویه و فوریه سال گذشته میلادی به ۱.۴ میلیون بشکه در روز در ماه دسامبر افزایش یافته است.
اروپا نیز برای جایگزینی واردات نفت خام روسیه، خرید نفت خام از خاورمیانه، شمال آفریقا و آمریکا را افزایش داده است. بر اساس آمار منتشرشده کپلر، حجم واردات اتحادیه اروپا از این سه مبدأ در فاصله ماه‌های ژانویه تا دسامبر ۲۰۲۲ تقریباً ۸۳۰ هزار بشکه در روز رشد داشته است، البته باید اشاره کرد که بخشی (۳۴۰ هزار بشکه در روز) از مصرف نفت خام اروپا به صورت داخلی از طریق دریای شمال تأمین شده است، نکته مهم دیگری که باید خاطرنشان کرد وابستگی پالایشگاه‌های اروپایی به نفت خام متوسط و ترش اورال به‌عنوان خوراک است که به‌صورت سنتی سال‌ها به عنوان نفت خام شاخص مورد استفاده قرار می‌گرفته و با نفت‌های خام سبک و شیرین آمریکا و شمال آفریقا تناسب ندارد. پالایشگران اروپایی برای حل این چالش نفت خام ترش عراق را با نفت خام سبک آمریکا ترکیب می‌کردند تا بتوانند به نفت خام با کیفیت مشابه اورال به عنوان خوراک برسند.
کاهش یکپارچگی بازار نفت و چندپارگی آن
همه‌گیری کرونا در سال ۲۰۲۰ ابتدا باعث شد تا فعالان بازار نفت به جای تمرکز بر قیمت و هزینه خرید به اختلال‌های عرضه در زنجیره تأمین جهانی نفت توجه بیشتری داشته باشند، اما با اتفاقات ژئوپلیتیک اخیر و به‌ویژه جنگ اوکراین ابعاد این موضوع گسترده‌تر شده است. مدیران شرکت‌های بزرگ تجارت نفت مانند «ترافیگورا» اعلام کرده‌اند که خریداران اکنون از شرکت‌های تجارت نفت پرسش‌های بیشتری می‌پرسند که بیشتر به منبع تأمین نفت مربوط بوده و اهمیت آن برای آنها از قیمت نفت بالاتر رفته است.
خریداران می‌خواهند قبل از هزینه خرید، بدانند چه کسی نفت را تولید می‌کند، یا از کدام مسیر و زنجیره تأمین نفت خام برای آنها ارسال می‌شود. میزان انتشار کربن آن چقدر است و چگونه و چه زمانی قرار است به‌دست آنها برسد. آنها بعد از اینکه پاسخ‌های روشنی را در رابطه با این پرسش‌ها دریافت کردند در مورد قیمت می‌پرسند.
واگرایی شدید قیمت نفت‌های خام تحریم‌شده در مقایسه با بقیه نفت‌های خام به‌دنبال تحولات اخیر، نشان‌دهنده کاهش کارایی سیستم جهانی بازار نفت و تضعیف یکپارچگی آن است که به آن چندپارگی بازار نفت گفته می‌شود. برای مثال نفت خام اورال در بازار آسیا با تخفیف‌های بسیار زیاد معامله می‌شود و این موضوع بر قیمت‌گذاری دیگر نفت خام‌های صادره به مقصد بازارهای آسیا، به‌ویژه نفت خام خاورمیانه اثر منفی گذاشته است.
این موضوع بر بازار فرآورده‌های نفتی نیز تأثیر داشته است، زیرا فرآورده‌های نفتی روسی و غیرروسی به شیوه‌های مختلفی قیمت‌گذاری می‌شوند، حتی هزینه ذخیره‌سازی نفت روسیه بالاتر از دیگر انواع نفت‌های خام در هاب‌های بزرگ ذخیره‌سازی نفت خام و فرآورده‌های نفتی مانند فجیره است.
در شرایط کنونی معاملات تجاری با شرکت‌های تجارت نفت خام نیز از این موضوع متأثر شده و این شرکت‌ها برای معامله کردن نفت خام نیاز به این دارند که تانکرهای اجاره‌شده محموله‌های نفت خام با مبدأ روسیه را برای یک بازه زمانی مشخص حمل نکرده باشند، حتی بورس‌هایی مانند آیس لندن معامله گازوئیل روسیه را ممنوع اعلام کردند.
اختلال در قیمت‌گذاری و کشف قیمت نفت
حذف نفت خام اورال روسیه از بازار اروپا فرآیند قیمت‌گذاری نفت‌های خام ترش در جهان را مختل کرده و کارایی آربیتراژ بین منطقه‌ای را کاهش داده است. نقش محوری اورال به عنوان شاخص اصلی قیمت‌گذاری نفت‌های خام ترش صادراتی به اروپا دیگر به پایان رسیده است.
برای دهه‌ها، اورال به عنوان مهم‌ترین نفت خام خوراک پالایشگاه‌های اروپا بوده و به صورت آزاد در بازارهای نقدی اروپا معامله شده است. افزون بر این، بسیاری از تولیدکنندگان در خاورمیانه در روش‌شناسی اعلام قیمت‌های رسمی برای صادرات نفت خام خود به اروپا از نفت خام اورال استفاده می‌کردند. حال در شرایطی که نفت خام اورال منعکس‌کننده اقتصاد پالایش اروپا نیست، فرآیند قیمت‌گذاری نفت خام در جهان به‌ویژه برای نفت خام‌های متوسط و ترش دچار اختلال شده است.
کاهش شفافیت تجارت نفت
تجارت شفاف نفت خام و فرآورده‌های نفتی روسیه پس از جنگ اوکراین به‌شدت تاریک شده است. فروشندگان نفت روسیه تلاش می‌کنند برای تأمین مالی، بیمه و حمل‌ونقل دریایی تحریم‌های اتحادیه اروپا و آمریکا را دور بزنند. شواهد معاملات غیرشفاف روسیه فراوان است. قیمت نفت اورال دیگر به‌صورت رسمی اعلام نمی‌شود.
افزون بر این، روسیه برای تغییر مسیر محموله‌های نفت خام و فرآورده‌های نفتی و اجتناب از محدودیت‌های بیمه و حمل‌ونقل دریایی، به ناوگان تانکرهایی موسوم به ناوگان سایه یا تاریک متکی شده است که پایش حرکت آنها با استفاده از ابزارهای متداول بسیار چالش‌برانگیز است. اضافه شدن صادرات نفت روسیه به صادرات ایران و ونزوئلا و استفاده گسترده‌تر از روش‌هایی مانند انتقال کشتی به کشتی و مخلوط‌سازی، امکان رهگیری نفت را دشوارتر کرده و باعث شده پایش وضعیت تجارت در بازار نفت بسیار پیچیده و دشوار شود.
افزون بر این، بیشتر شرکت‌های تجارت نفت غربی مانند «ویتول»، «ترافیگورا» و «گانوور» به‌دنبال تحریم‌های اعمالی، حاضر به تجارت نفت و فرآورده‌های نفتی روسیه نیستند، بنابراین شرکت‌های جدیدی مانند «بلاتریکس»، «سان‌رایز» و «کورال» جایگزین آنها در بازار شده‌اند که فعالیت آنها خارج از کشورهای گروه ۷ بوده و وظیفه آنها فروش نفت روسیه است. این مؤسسات که هیچ سابقه اعتباری یا تجربه تجارت نفت ندارند و از جزئیات عملکرد آنها نیز هیچ اطلاعی وجود ندارد: حتی کارکنان آنها نیز مرتب عوض می‌شود تا از این طریق نیز نشت اطلاعاتی وجود نداشته باشد. به نظر می‌رسد این شرکت‌ها نقشی مهم را در تجارت نفت در سال ۲۰۲۳ ایفا خواهند کرد. آنها زنجیره‌های تأمین و زیرساخت‌های جدیدی را به‌وجود آورده و مسیرهای تجاری نوینی را برای نفت روسیه باز می‌کنند، در حالی که هیچ اطلاعاتی در مورد آنها موجود نیست.
افزایش معاملات غیردلاری نفت
با توجه به افزایش واردات نفت خام چین و هند از روسیه، سهم تجارت نفت با اسعار غیردلاری در حال افزایش است و تقاضای زیادی از سوی این کشورها برای خرید نفت بر اساس پول‌های ملی مانند یوآن و روپیه وجود دارد. رئیس‌جمهوری چین در ملاقات اخیر در عربستان درخواست تجارت نفت و گاز بر حسب یوآن را مطرح کرده بود.
بانک مرکزی هند نیز سازوکار تجاری‌ای را برای معامله روپیه‌ای نفت خام روسیه به‌کار گرفته است، البته باید توجه داشت که این روند جایگزینی دلار آمریکا در تجارت نفت خام و فرآورده‌های نفتی چندان شتاب مناسبی ندارد و تاکنون هیچ‌یک از کشورهای نفتی حوزه خلیج‌فارس به فروش نفت خام بر اساس یوآن متعهد نشده‌اند. سازوکار هندی‌ها برای خرید روپیه‌ای نفت خام روسیه نیز هنوز عملیاتی نشده و هزینه خرید نفت خام روسیه به صورت دلاری تسویه می‌شود.
افزایش قدرت بازاری مشتریان روسیه
با وجود آنکه روسیه در تغییر مسیر محموله‌های نفتی خود موفق بوده، پایه مشتریان این کشور به شدت کاهش یافته و به چند کشور معدود چین، هند و ترکیه وابستگی زیادی پیدا کرده است. به جز ترکیه و چند کشور اروپایی که از تحریم‌های نفت خام علیه روسیه معاف شده‌اند، بخش اعظم مشتریان روسیه در شرق سوئز قرار دارند و در این منطقه حدود ۹۰ درصد از صادرات روسیه به دو کشور چین و هند صورت می‌پذیرد، بنابراین این دو کشور دارای قدرت بازاری و چانه‌زنی زیادی در برابر روسیه هستند.
افزون بر این، محموله‌های نفت خام و فرآورده‌های نفتی روسیه باید مسیرهای طولانی‌تری را در مقایسه با گذشته طی کنند و از این رو روس‌ها مجبور خواهند شد با وجود هزینه‌های حمل دریایی و بیمه بالاتر، تخفیف‌های بیشتری را بپذیرند که میزان سود یا رانت آنها را محدودتر خواهد کرد و بر درآمد نفتی آنها تأثیر منفی دارد.
مداخله دولتی کشورهای مصرف‌کننده در بازار نفت
یکی از ویژگی‌های کلیدی بازار نفت در سال ۲۰۲۲ واکنش کشورهای مصرف‌کننده به جنگ اوکراین مداخله بی‌سابقه دولت کشورهای مصرف‌کننده در بازارهای انرژی و به طور خاص بازار نفت بوده است. این مداخلات به اشکال مختلفی مثل بسته‌های حمایتی برای مصرف‌کنندگان، سقف‌های قیمتی و درآمدی و مالیات بر درآمدهای بادآورده و نهایتاً اعمال تحریم واردات انرژی از روسیه بود، اما در بازار نفت مهم‌ترین مداخلات دولتی آزادسازی ذخیره‌سازی‌های استراتژیک و اعمال سقف قیمت بر واردات نفت خام و فرآورده‌های نفتی روسیه است.
استفاده آمریکا از ذخیره‌سازی راهبردی به‌عنوان ابزاری جهت مدیریت سقف بازار نفت و اخیراً کف آن از مهم‌ترین اقدام‌های دولتی برای کنترل بازار در سال ۲۰۲۲ بوده است. آمریکا سال گذشته میلادی حدود ۲۲۱ میلیون بشکه نفت خام را روانه بازار کرد و این در شرایطی است که تولید نفت روسیه نیز در مقایسه با سال ۲۰۲۱ روند کاهنده بسیار محدودی داشته است، اما موضوع فراتر از اینهاست، در واقع اداره اطلاعات انرژی آمریکا با آزادسازی ذخایر راهبردی به بازار این پیام را مخابره کرد که می‌خواهد سقف و کف قیمت نفت را در بازار تنظیم کند و از این کانال مدیریت انتظارات را در بازار نفت در دست گیرد.
به نظر می‌رسد آمریکا قصد دارد این سیاست را در سال ۲۰۲۳ نیز ادامه دهد و نکته جالب آنکه دولت آمریکا برنامه‌هایی را برای خرید مجدد نفت خام و پر کردن انبارهای ذخایر راهبردی خود دارد تا از این طریق ضمن تضمین تقاضا برای صنعت نفت خود، قیمت‌های نفت آمریکا را در دامنه ۷۲-۶۷ دلار در هر بشکه حفظ کند، بنابراین باید این مؤلفه کلیدی را نیز در تحلیل بازار نفت در سال ۲۰۲۳ در نظر داشت.
یکی دیگر از مداخلات دولتی کشورهای مصرف‌کننده در بازار نفت، اعمال سقف قیمتی توسط گروه۷ بر واردات نفت خام و فرآورده‌های نفتی روسیه به مقاصد غیراروپایی است. این اقدام با هدف اجتناب از شکل‌گیری تکانه عرضه نفت و در عین حال کنترل درآمدهای نفتی دولت روسیه اتخاذ شده است. اگرچه ابعاد عملیاتی این سیاست بسیار مبهم بوده و فعالان بازار نفت را سردرگم کرده، اما به نظر می‌رسد یکی از مهم‌ترین مؤلفه‌های تأثیرگذار بر وضعیت بازار نفت در سال ۲۰۲۳ است.
به هر ترتیب سیاست دولت روسیه در قبال تجارت نفت با گاز متفاوت است، زیرا اقدام تلافی‌جویانه در جهت کاهش تولید نفت به شرکای نفتی مهم تجاری روسیه یعنی هند و چین که بزرگ‌ترین واردکنندگان نفت جهان هستند، آسیب وارد می‌کند و باعث می‌شود این کشورها به رقبای روسیه در بازار نفت یعنی کشورهای خاورمیانه اقبال کنند، بنابراین روسیه در واکنش به این سیاست‌های مداخله‌جویانه کشورهای غربی سعی دارد تا جریان تجارت نفت خود را از کانال‌های مالی و فیزیکی مستقل از غرب ادامه دهد. امری که در دوره گذار به نظم جدید می‌تواند برای بازار نفت هزینه‌زا باشد، اما نهایتاً الگوی جدید و غیرمتمرکزتری از بازار نفت را خلق خواهد کرد.
بازار نفت همواره در مجموعه بازارهای انرژی از جایگاه خاصی برخوردار بوده است. بازار نفت بازاری جهانی و بالغ با لایه‌های مالی و فیزیکی در هم تنیده و بازیگران متعدد در بخش عرضه و تقاضاست که طی ده‌های گذشته با تکانه‌های مختلفی روبه‌رو شده است، اما سال ۲۰۲۲ را می‌توان یک نقطه عطف در این بازار دانست، زیرا نوع تکانه‌های وارد شده بر این بازار کاملاً متفاوت بوده‌اند و بازار نفت در برابر مداخلات دولتی مقاومت کافی را نداشته و این موضوع می‌تواند بر لایه‌های نااطمینانی این بازار بیفزاید.
به هر ترتیب، با وجود شدت و عمق تکانه‌های بازار نفت در سال ۲۰۲۲، بازار نفت از طریق لایه‌ها و بازیگران متعددی که دارد، مقاومت مناسبی را از خود نشان داد و بازار نفت در این سال دچار کمبود عرضه نشد، اما این بدان مفهوم نبود که بازار نفت دچار تغییرات ساختاری و بلندمدت نشده است.
همان‌طور که اشاره شد، تغییر در الگوی تجارت روسیه، آزادسازی ذخایر راهبردی آمریکا و اعمال سقف قیمتی بر واردات نفت و فرآورده‌های نفتی از روسیه برای خریداران غیراروپایی که مانع از شکل‌گیری یک تکانه عرضه در سال ۲۰۲۲ شد، باعث اختلال در قیمت‌گذاری و کشف قیمت، چند پاره شدن بازار، کاهش شفافیت تجارت، افزایش معاملات غیردلاری و تضعیف نسبی روسیه در بازار نفت شده است که آثار آنها در سال ۲۰۲۳ و پس از آن روشن‌تر خواهد شد.
افزون بر این باید به این موضوع اشاره کرد که اقدام‌های مداخله‌جویانه کشورهای مصرف‌کننده غربی در سوء استفاده از تمرکز و انحصار در شبکه مالی و پرداخت، صنعت کشتیرانی و حمل‌ونقل دریایی و بیمه بازار نفت جهت تحت فشار قرار دادن روسیه باعث شده تا کشورهای صادرکننده نفت مانند روسیه، ایران و ونزوئلا در همکاری با کشورهای بزرگ مصرف‌کننده مانند هند و چین انگیزه‌های فراوانی را برای کاهش آسیب‌پذیری خود در برابر این اقدامات کشورهای غربی پیدا کنند. تلاش برای توسعه راه‌حل‌هایی برای دور زدن سیستم بانکی و پرداخت بین‌المللی و کاهش سلطه دلار در بازارهای مالی در کنار توسعه نظام‌های بیمه‌ای و زنجیره‌های تأمین موازی و مستقل از کشورهای غربی نشان‌دهنده اتحاد و عزم راسخ‌تر کشورهای غیرغربی برای کاهش وابستگی از زیرساخت‌های انرژی غرب است. شایان ذکر است که اقدامات مداخله‌جویانه کشورهای غربی می‌تواند زنگ خطری برای کشورهای صادرکننده نفت در سازمان اوپک نیز باشد، زیرا کشورهای غربی با به‌کارگیری این سیاست‌ها به کشورهای صادرکننده نفت این هشدار را داده‌اند که برخلاف حمایت ظاهری از تجارت آزاد بین‌المللی، در شرایط تشدید تنش‌های ژئوپلتیکی آماده به مخاطره انداختن تجارت نفت کشورهای صادرکننده نفت و گاز و حمایت‌گرایی هستند. به هر ترتیب منطق حکم می‌کند کشورهای مهم صادرکننده نفت در سازمان اوپک این زنگ‌خطر کشورهای غربی را جدی بگیرند و برای توسعه زنجیره‌های تأمین و نظام مالی غیرمتمرکز سرمایه‌گذاری و همکاری بیشتری داشته باشند.
با توجه به تحولات بنیادین بازار نفت می‌توان گفت تحولات سال ۲۰۲۲ نقطه آغازی برای یک زورآزمایی جدید در بازار نفت شده که در آینده نه‌چندان دور توازن قوای جدیدی را به همراه خواهد داشت. به نظر می‌رسد در نظم نوین قابل تصور برای بازار نفت، درجه تمرکز و انحصار کشورهای غربی در بازار نفت کاهش خواهد داشت و بازار نفت بیشتر به یک بازار منطقه‌ای با درجه یکپارچگی پایین‌تر بدل خواهد شد؛ اگرچه انتظار می‌رود بازار انرژی ترانس - آتلانتیک بین آمریکای شمالی و اروپا یکپارچگی بیشتری را داشته باشد.
