باتوجه به اهمیت پژوهش بر آن شدیم تا جایگاه آن را در صنعت نفت مورد ارزیابی قرار دهیم و دریابیم که این مرکز با سابقه طولانی بیش از نیم قرن فعالیت، تا چه اندازه در مسیر تحقیق، پژوهش و مجموعه فعالیت‌های بدیع، خلاق، نوآورانه، نظام‌یافته و برنامه‌ریزی شده با هدف گسترش شناخت مرزهای علمی و کاربرد این دانش برای بهبود زندگی و نوآوری و ایجاد فرآورده‌ها، فرآیند‌ها، وسایل و ابزار، نظام‌ها، خدمات و روش‌های جدید در صنعت نفت گام برداشته است. برای شناخت جایگاه این نهاد علمی، نشریه «مشعل» با جعفر توفیقی، رئیس پژوهشگاه صنعت نفت گفت‌وگویی انجام داده که متن کامل آن را در ادامه می‌خوانید:
جایگاه پژوهش در صنعت نفت کجاست؟
صنعت نفت، یکی از مهم‌ترین بخش‌های اقتصادی در کشور محسوب می‌شود، به این دلیل که بسیاری از مناسبات و معادلات اقتصادی (تولیدکننده بخش مهمی از بودجه و بیشترین ارزش افزوده) را به خود اختصاص داده است.
بر اساس تجارب به دست آمده، ایجاد ارزش افزوده، منوط به توانمندی‌های دانش و فناوری است و به میزانی که صنایع مختلف، به‌‌ویژه نفت و گاز از مزیت‌های فناوری بیشتری برخوردار باشند، توان‌شان هم برای خلق ارزش بیشتر می‌شود. اینجاست که جایگاه پژوهش، بیش از پیش در صنعت نفت مشخص می‌شود، زیرا پژوهش، ابزاری است برای توسعه دانش فنی و فناوری که پژوهشگران با تلاش خود می‌توانند آن را توسعه و نفوذشان را در صنعت افزایش دهند.
به عبارتی، صنعت نفت کشور باید به یک صنعت دانش بنیان و فناورمحور تبدیل شود و این ممکن نیست مگر با تقویت پژوهش و زیرساخت‌های پژوهشی.
پژوهش، مزیتی بسیار مهم و اولویتی جدی است و پژوهشگاه صنعت نفت که چنین رسالتی را به عهده دارد، باید بتواند صنعت نفت را حمایت و پشتیبانی کند و با خلق دانش و فناوری‌های روزآمد آشنا کند.
بی‌شک جایگاه پژوهش در صنعت نفت، با وضع ایده‌آل فاصله دارد و با موانعی هم در این زمینه روبه‌رو هستیم، اما باید در این مسیر تلاش و حرکت کرد. البته در سال‌های گذشته تلاش‌هایی شده که با توجه به اهمیت صنعت نفت و گاز و ظرفیت اقتصادی در این حوزه، باید بیش از پیش مورد توجه قرار گیرد.
آیا پژوهش در صنعت نفت به تغییر نگرش و روش نیاز دارد یا خیر؟
مشکل دیرینه در بخش پژوهش کشور، نوع نگرش به نقش پژوهش است. واقعیت این است که صنعت نفت ما، صنعت دیرینه‌ای است که سال‌های زیادی با دانش و فناوری‌های شرکت‌های خارجی اداره شده و این موضوع سبب شده است که مدت‌ها اهمیتی برای پژوهش قائل نباشیم، بنابراین بحث نگرش‌ها به نقش و اهمیت پژوهش در صنعت نفت، یکی از موانع شکل‌گیری کامل زیرساخت‌های پژوهشی است.
برخی اعتقاد دارند که صنعت نفت، تنها یک صنعت عملیاتی و تولیدی است و پژوهش اینجا جایگاهی ندارد و برخی دیگر معتقدند که ما برای تقویت ظرفیت‌های فناوری صنعت، نیازمند پژوهش هستیم. این دوگانگی در نگرش‌ها، مانعی جدی در مسیر توسعه این بخش است، اما من بسیار خوشبین هستم که با تلاش‌های انجام شده در این زمینه و برگزاری نشست‌های بحث، نقد، بررسی، گفت‌وگو و اقدام‌‌هایی که در وزارت نفت برای ایجاد معاونت مهندسی، پژوهش و فناوری وزارت نفت انجام شده، اهمیت این موضوع تا اندازه زیادی در صنعت نفت درک شده است، بنابراین باید تلاش کرد با این تغییر نگرش مثبتی که در وزارتخانه صورت گرفته، زمینه‌های عملیاتی شدن پژوهش فراهم شود.
یافته‌های پژوهشی در بخش‌های عملیاتی تا چه اندازه به کار گرفته می‌شوند؟
به‌طور معمول یافته‌های پژوهشی به ندرت به‌طور مستقیم در صنعت استفاده می‌شوند، زیرا یافته‌های پژوهشی باید از مسیر فناوری عبور کند و زبان صنعت نیز زبان فناوری است و به‌طور حتم مشکل را حل و راه‌حلی ارائه کند. بنابراین مسئله نخست این است که ما چگونه بتوانیم دستاوردهای پژوهشی را به فناوری و دانش فنی تبدیل کنیم که در اینجا به مراکزی مانند پژوهشگاه صنعت نفت نیاز داریم.
به نظر من با وجود این‌که اسم این مرکز، پژوهشگاه است، اما مرکز تحقیق و توسعه است. به این معنا که موظف است پژوهش را به فناوری تبدیل کند و در صنعت قابل استفاده باشد، بنابراین تقویت مراکزی مثل پژوهشگاه صنعت نفت که وظیفه‌اش تحقیق و توسعه است، به تبدیل دستاوردهای پژوهشی به فناوری و در مرحله بعد به تجاری‌سازی دستاوردهای فناوری بسیار کمک می‌کند.
پژوهش‌های انجام شده تا چه اندازه به سمت تجاری شدن رفته و راهکارهای شما برای تجاری‌سازی پژوهش‌ها چیست؟
تبدیل نتایج علمی به فناوری، سازوکارهای مخصوص به خود را دارد و مستلزم این است که نهادهایی مانند پژوهشگاه صنعت نفت و حتی مراکز توسعه فناوری که عمده وظیفه‌شان توسعه است، یافته‌های پژوهشی را دریافت و به فناوری تبدیل کنند.
در مرحله بعد، بحث تجاری‌کردن فناوری پیش می‌آید، این‌که فناوری‌های توسعه‌یافته و ثبت شده چگونه باید تجاری شوند. این هم سازوکارهای خود را دارد. تجاری‌سازی فناوری‌ها به‌طور معمول کار شرکت‌های دانش‌بنیان، طراحی و مشاوره مهندسی است و پژوهشگاه، به‌طور معمول خودش مستقیم اقدام به تجاری‌کردن نمی‌کند. در واقع پژوهشگاه، یک مرکز تحقیق و توسعه است که فناوری را توسعه می‌دهد. برای نمونه دانش فنی کاتالیستی را توسعه می‌دهد و برای تجاری‌کردن آن از محیط شرکت‌های مهندسی و دانش بنیان استفاده می‌کند.
به عبارتی، حرکت پژوهشگاه به این سمت است که قراردادهایش سه‌جانبه باشد؛ یعنی کارفرمایی که به یک دانش فنی نیاز دارد، پژوهشگاهی که دانش فنی مورد نیاز را توسعه می‌دهد و یک شرکت مهندسی، تولیدی و خدماتی مانند شرکت‌های دانش‌بنیان که بتوانند دانش فنی را تجاری‌سازی کنند.
برای بحث تجاری‌سازی، باید شرکت‌های دانش‌بنیان و شرکت‌های مهندسی را تقویت کرد، اما در کنار این‌ها باید به استانداردهای دانش فنی هم توجه شود، زیرا گاه بهره‌برداران فناوری نگران استاندارد فناوری هستند که به تازگی وزارت نفت، سازوکاری را برای نظام استاندارد و کیفیت کالا و خدمات طراحی کرده تا دانش‌های فنی که در داخل توسعه پیدا می‌کنند، شرایط دریافت استاندارد را داشته باشند.
در واقع معاونت مهندسی، پژوهش و فناوری در کنار انجمن نفت در حال طراحی یک نهاد تضمین کیفیت است که بتوانند کالا و خدماتی را که در داخل تولید می‌شود، با سازوکارهایی ارزیابی کنند.
سازوکار وزارت نفت برای حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان چیست؟
مسئولیت اصلی توسعه و حمایت از شرکت‌های دانش بنیان، با معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری است. زمانی که در این نهاد بودم، سعی کردیم حوزه‌های اولویت‌دار صنعت نفت و گاز را تشخیص دهیم که اگر در این حوزه‌ها، کمبود شرکت‌های دانش بنیان احساس می‌شد، به تاسیس آن اقدام می‌کردیم.
همچنین باید سیاست‌های تشویقی داشته باشیم و برای استقرار شرکت‌های دانش‌بنیان، از زمینه پارک‌های علم و فناوری استفاده کنیم که به همین منظور معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری، مجموعه‌ای از سیاست‌های تشویقی را اعمال کرد، مثل صندوق نوآوری و شکوفایی که با همین هدف با مصوبه مجلس در کشور تاسیس شد و سیاست‌های حمایتی خوبی از شرکت‌های دانش بنیان دارد.
یکی از مهم‌ترین بحث‌ها، نبود بازار مناسب به عنوان یکی از موانع تجاری‌سازی است، زیرا کمبود بازار برای محصولات فناورانه، مشکل اساسی شرکت‌های دانش‌بنیان به شمار می‌آید. برای نمونه یک فناوری در داخل توسعه پیدا کرده، شرکتی هم در داخل وجود دارد که آن را تجاری کند، اما یا بازار کافی برای ورود این محصول فناورانه در داخل وجود ندارد یا محدود است، بنابراین یکی از سیاست‌های تشویقی در این معاونت، کمک به بازارسازی محصولات فناورانه در داخل است تا فناوری که از سوی مراکز تحقیق و توسعه گسترش می‌یابد و می‌خواهد تجاری شود، یک بازار تضمین شده داشته باشد و صنعت ضمانت خرید بدهد و این معاونت نیز در این زمینه کمک می‌کند که شرایط برای تجاری‌سازی فناوری با کمترین ریسک همراه باشد و کار تجاری‌سازی انجام شود.
شرکت‌های دانش‌بنیان در صنعت نفت چه وضعی دارند؟
پژوهشگاه صنعت نفت، در سال‌های گذشته چند شرکت دانش بنیان و سه شرکت تاسیس کرده است، اما این شرکت‌ها در مقطعی با موانع حقوقی روبه‌رو شدند که خوشبختانه این موانع برطرف شده و هم‌اکنون، شرکت‌ها مشغول فعالیت هستند و فعالیت‌هایشان رو به گسترش است.
یکی دیگر از اهداف این شرکت‌ها، تجاری‌سازی دستاوردهای فناورانه پژوهشگاه است، البته ارتباط پژوهشگاه صنعت نفت، محدود به این شرکت‌ها نیست و ما از ظرفیت‌های همه شرکت‌های دانش‌بنیان در کشور استفاده می‌کنیم.
طرحی که پژوهشگاه به تازگی در دست مطالعه دارد، تاسیس مرکز نوآوری است که باید با کمک شتاب‌دهنده‌های موجود یا تازه تاسیس، این فرآیند را تسریع کنیم، زیرا از این راه نتایج پژوهشی سریع‌تر به فناوری تبدیل می‌شود و فناوری‌هایی که توسعه می‌دهیم، از طریق شتاب‌دهنده‌ها با سرعت بیشتری تجاری و وارد بازار صنعت نفت می‌شود.
این طرح در مرحله مقدماتی و مطالعه قرار دارد و بازدیدهایی از مراکز مشابه انجام شده که امیدواریم بتوانیم در این مسیر گام برداریم و حلقه واسط بین فناوری و تجاری‌کردن را در این مرکز پیاده کنیم.
پژوهشگاه صنعت نفت، به دلیل پیچیدگی مسئولیتی که دارد، برای توسعه فناوری، بسیار به استفاده از ظرفیت‌های داخلی و خارجی اهتمام ورزیده تا مسئولیت‌ها و ماموریت‌ها را در یک شبکه همکاری با دانشگاه‌های داخل و شرکت‌های خارجی انجام دهد، بنابراین پژوهشگاه صنعت نفت، حجم وسیعی از تفاهم‌نامه‌ها و قراردادهای همکاری را با شرکت‌های خارجی و داخلی دارد تا بتواند با کیفیت بیشتری به انجام وظیفه بپردازد.
ارتباط پژوهشگاه صنعت نفت با مراکز پژوهشی دنیا چگونه است؟
واقعیت این است که در زمینه ارتباط با مراکز پژوهشی دنیا، دچار فراز و نشیب بودیم. دوران پیش از برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) را داشتیم و پس از برجام که فضا بسیار مساعد شد و پژوهشگاه توانست همکاران پژوهشی خوبی را از کشورهای مختلف جذب و با آنها قرارداد امضا کند، اما متاسفانه به تازگی مسائل اخیر مانند خروج آمریکا از برجام شرایط را مبهم کرده است.
هم‌اکنون ماجرای خروج آمریکا از برجام، بحث اتحادیه اروپا و اعلام موضع شرکت‌های اروپایی و روس مطرح است و دوران تازه‌ای را باید سپری کنیم تا ببینیم چه تحولاتی پیش روی ماست و باید برای چه سناریوهایی آمادگی داشته باشیم.
یک پیش‌بینی این است که ما در دوران پسابرجام، دوباره با شدت تحریم‌ها و محدودیت‌های حضور شرکت‌های خارجی روبه‌رو می‌شویم که باید برگردیم به سمت سرمایه‌گذاری روی توان و شرکت‌های داخلی، یا این‌که باید منتظر شرایط سیاسی کشور پس از برجام باشیم و ببینیم که مذاکرات به چه سمت‌وسویی پیش می‌رود تا بتوانیم سناریوهای جدیدی ترسیم و اجرایی کنیم.
پس از برجام پژوهشگاه ارتباط خوبی با شرکت‌های مطرح خارجی برقرار کرد، به‌طوری که هم‌اکنون پژوهشگاه با شرکت‌هایی از کانادا، فرانسه، هلند، استرالیا انگلستان، نروژ، کره جنوبی، آفریقای جنوبی، روسیه و آلمان قرارداد یا تفاهم‌نامه دارد. در واقع پژوهشگاه در سه سال گذشته ۳۹ تفاهم‌نامه با شرکت‌های خارجی در زمینه ال‌انجی، زمین‌شناسی، خدمات آزمایشگاهی، جی‌تی‌ال (تبدیل گاز طبیعی به مایع)، شیرین‌سازی گاز، حلال‌های مختلف گاز، کاتالیست، تصفیه آب و فاضلاب، ازدیاد برداشت و... امضا کرده است.