در بخش‌های مختلف صنعت نفت از جمله خطوط لوله و مخابرات نفت که جا‌به‌جایی حجم عظیمی از نفت خام و فرآورده‌های نفتی را به عهده دارد، تمرکز بر توانمندی‌های ساخت داخل در رأس امور قرار گرفته و برای آن حسابی جداگانه باز شد؛ حسابی که سابقه آن به سال‌های پس از جنگ تحمیلی و به دهه ۷۰ باز می‌گردد. ابوالقاسم زمانی، مدیر کالای شرکت خطوط لوله و مخابرات نفت ایران، کسی است که می‌تواند شرحی بر فعالیت‌ها و دستاوردهای این شرکت در حوزه ساخت داخل داشته باشد. زمانی ۵۵ ساله ۳۳ سال سابقه خدمت در بخش‌های مختلف صنعت نفت از جمله شرکت کالای نفت تهران دارد. او با تکیه بر تجارب پیشین خود، یک سالی می‌شود که عهده‌دار مسئولیت در مدیریت کالای شرکت خطوط لوله و مخابرات نفت ایران است.
«خطوط لوله و مخابرات نفت از شرکت‌های پیشرو در ساخت داخل به شمار می‌آید» این را ابوالقاسم زمانی مدیر کالای شرکت خطوط لوله و مخابرات نفت ایران که بخش‌های مختلف در این حوزه را تجربه و در آن کار کرده است، می‌گوید و ادامه می‌دهد: ساخت داخل یا به عبارتی بومی‌سازی در شرکت خطوط لوله و مخابرات نفت ایران، ریشه‌دار است به این معنا که داخلی‌سازی در آن از زمانی که ساختار مدیریتی داشته (سال ۱۳۷۲) پا گرفته و نهال آن روزها، امروز به درختی ریشه‌دار بدل شده است. وی به سوابق شرکت خطوط لوله و مخابرات نفت ایران اشاره و تصریح می‌کند: این شرکت یکی از نخستین شرکت‌های زیرمجموعه وزارت نفت است که با ایجاد واحد خودکفایی، به ساخت قطعات و حمایت از سازندگان داخلی پرداخته است و این مهم را می‌توان دلیلی بر ریشه‌دار بودن شرکت خطوط لوله و مخابرات نفت ایران در حوزه ساخت داخل عنوان کرد. به اعتقاد زمانی، در دو دهه گذشته اتفاق‌های خوبی در حوزه داخلی‌سازی رخ داده و تحول بزرگی در ساخت بسیاری از اقلام و قطعات ایجاد شده و از آنجا که سازندگان و تولیدکنندگان داخلی پاسخ خوبی به تقاضاهای ما دادهاند، نیاز به شرکت و کشورهای سازنده خارجی، به شدت کاهش یافته است.
مدیر کالای شرکت خطوط لوله و مخابرات نفت ایران برای صحه گذاشتن بر توانمندی سازندگان و تولیدکنندگان داخلی، به موارد زیادی از جمله داخلی‌سازی برخی مواد شیمیایی مانند برخی روان‌کننده‌های سیالات، انواع فیلتر و بازدارنده‌های خوردگی لوله‌های انتقال نفت و فرآورده‌های نفتی، همچنین مکانیکال سیل‌ها (قطعات صنعتی که مانع از نشت مایعات و گازها به بیرون از سیستمهای دربرگیرنده آنها می‌شود) اشاره می‌کند و می‌گوید: همه این اتفاق‌های خوب از سال‌ها پیش در خطوط لوله و مخابرات نفت ایران، عینیت یافته است و همچنان نیز ادامه دارد.
فرآیند سفارش گذاری تامین کالا در داخل
فرآیند سفارش‌گذاری کالا در شرکت خطوط لوله و مخابرات نفت ایران نیز موضوعی است که زمانی درباره آن توضیح مفصلی می‌دهد و می‌گوید: اساس کار شرکت خطوط لوله و مخابرات نفت ایران در حوزه تامین کالا به این شکل است که در وهله نخست از سوی بخش‌های متقاضی اعلام نیاز می‌شود. عموما دو دسته تقاضا به این مدیریت اعلام می‌شود؛ تقاضاهایی که سیستم به وسیله سامانه تعریف شده در آن اعلام می‌کند که موجود قطعه یا کالای در انبار به حداقل رسیده است و باید به جایگزینی و تامین آن اقدام شود. در این زمان اداره عملیات با دریافت تقاضا از بخش‌های مختلف و انتقال آن به بخش بررسی و صدور تقاضای مدیریت کالا، سفارش گذاری و فعالیت‌های مربوط به آن را براساس اعلام سیستم (نوع تقاضا، تعداد و ...) انجام می‌دهد. بخش دیگر تقاضا‌ها در قالب پروژه‌ها انجام می‌شود؛ به این معنا که با تعریف هر پروژه، مجری فهرستی از اقلام مورد نیاز را به مدیریت کالا اعلام می‌کند و این درخواست به وسیله اداره عملیات کالا که عهده‌دار بخش انبارهاست، بررسی و به تامین آنها اقدام می‌شود. اگر موارد درخواستی در انبار موجود و امکان ساخت آن نیز در داخل نباشد، طی فرآیندی به تامین آن از خارج اقدام خواهد شد. نکته دیگر این که پیش از سفارش‌گذاری نهایی، تایید نهایی هم از بخش‌های درخواست‌کننده گرفته می‌شود تا در صورت افزایش یا کاهش تقاضا، منطبق با آن عمل شود. برای مثال، گاه قرار است تعمیراتی انجام شود و برای انجام این عملیات، نیاز به تعداد قطعات بیشتری است؛ حتی ممکن است قطعه‌ای از دور خارج شده باشد و نیاز به خرید دوباره آن نباشد. این بازنگری و تایید نهایی کمک می‌کند تا خرید منطبق بر فعالیتی که انجام می‌شود، صورت گیرد. متصدی انبار با اعلام موجودی به مدیریت کالا، این مدیریت را برای تامین کالاهای مورد نیاز مطلع و فرآیند سفارش‌گذاری آن از داخل یا خارج (در صورت نبود مشابه در داخل) آغاز می‌شود. در این حالت، انبار همیشه پاسخگوی نیازها خواهد بود. زمانی می‌گوید: با توجه به گستردگی فعالیت شرکت خطوط لوله و مخابرات نفت ایران، تنوع در سفارش‌گذاری اقلام آن نیز گسترده است. مکانیک، ابزاردقیق، مخابرات، مواد شیمیایی، برق، اقلام عمومی (ترکیبی از همه موارد یاد شده) و کالاهای خاص(های‌تک) مجموعه‌ای را تشکیل می‌دهند که مدیریت کالای شرکت خطوط لوله و مخابرات نفت ایران تامین اقلام مرتبط به آنها را به عهده دارد. وی ادامه می‌دهد: سفارش‌گذاری کالاها شامل دو بخش داخلی و خارجی است که به زیربخش‌هایی مانند اقلام عمومی، مکانیک و ابزار دقیق و مخابرات تقسیم می‌شوند. مهندسی و ساخت نیز یکی دیگر از زیربخش‌های مدیریت کالای شرکت خطوط لوله و مخابرات نفت ایران که یک بخش آن عهده‌دار پیگیری ساخت بار اولی در داخل است. بعد از این که ساخت به نتیجه نهایی می‌رسد، دیگر آن قلم کالا از چرخه تامین از خارج بیرون می‌آید و در تقاضاهای بعدی در فهرست خرید‌های داخلی قرار می‌گیرد. مدیر کالای شرکت خطوط لوله و مخابرات نفت ایران با یادآوری این که ساخت داخل در این شرکت سال‌ها پیش نهادینه شده است، ادامه می‌دهد: در بیش از دو دهه، گام‌های بسیار بزرگی در جهت داخلی سازی همسو با سیاست‌های اقتصادی مقام معظم رهبری، برداشته شده است. برای مثال اقلام مکانیکی پرمصرف که عمدتا به قطعات توربین‌ها مربوط می‌شود، همچنین برخی ولوها، فیلترها، روان‌کننده‌های سیالات نفتی مواردی هستند که در صنعت خط لوله داخلی‌سازی شده‌اند. برای تحقق هدف ترسیم شده در شرکت خطوط لوله و مخابرات نفت ایران (ساخت داخل) شمار زیادی سازنده، شناسایی و حمایت و پشتیبانی‌ها در این زمینه منجر به این شد که تعمیر و ساخت قطعات توربین‌ها و ولوها از طریق آنها انجام و خرید خارجی آنها متوقف شود. انقلاب ساخت داخل در این شرکت که از سال‌ها پیش شروع شده با گذشت زمان، رشد فزاینده‌ای داشته است که همچنان ادامه دارد و این از همت و اراده سازندگان ایرانی حکایت دارد. زمانی با اشاره به روند تاریخی ساخت داخل در شرکت خطوط لوله و مخابرات نفت ایران ادامه می‌دهد: در دهه نخست (از سال ۷۲ با تغییر ساختار مدیریتی و تبدیل شدن به شرکت تا سال ۸۲) قطعات متعددی در حوزه خط لوله داخلی‌سازی شد، به طوری که ساخت ۵۰۶ قلم کالا مشتمل بر ۱۵هزار و ۱۳۸ قطعه در قالب ۹۰ سفارش، در داخل انجام شد. از سال ۸۴ تا ۹۶ ساخت داخل در شرکت خطوط لوله و مخابرات نفت ایران، گسترش یافت و شمار اقلام ساخت داخل به ۲ هزار قلم افزایش، به ۲ هزار و ۵۰۶ مورد رسید که ۵۴ هزار و ۴۴۸ قطعه را شامل می‌شود. ارزش ریالی این فعالیت‌های ساخت داخل بیش از ۶۶ میلیارد تومان و صرفه‌جویی ارزی آنها نیز ۵۶ میلیون دلار برآورد شده است؛ یعنی اگر می‌خواستیم اقلام مورد نیاز را از خارج وارد کنیم باید ۵۶ میلیون دلار بیشتر هزینه می‌کردیم.
کاهش وابستگی به شرکت های خارجی
زمانی می‌گوید: با توجه به تعداد و تنوع توربین مورد استفاده در حوزه خطوط لوله و مخابرات نفت ایران، در بخش تعمیرات آنها تقریبا وابستگی به خارج وجود ندارد و در صورت نیاز به قطعه، تلاش شده است این مهم در داخل و با اتکا به توانمندی نیروهای متخصص ایرانی انجام شود. خوشبختانه به جز یکی دو نوع توربین که دور بالایی دارند، آن هم در بخش «محور» که قطعات آنها از حساسیت بالایی برخوردار است، وابستگی به بیرون از مرزها وجود ندارد. وی می‌گوید: مکانیکال سیل‌ها (قطعات صنعتی که مانع از نشت مایعات و گازها به بیرون از سیستمهای در برگیرنده می‌شود) که مورد مصرف آنها در پمپ است، هم اکنون به دست توانمند سازندگان ایرانی تولید می‌شود در حالی که پیش‌تر از شرکت‌های خارجی خریداری و تامین می‌شد. همچنین بسیاری از انواع فیلترهای مورد استفاده در توربین‌ها ساخت داخل شده‌اند و برای تامین آنها نیازی به خرید خارجی نیست. در بخش مواد شیمیایی مانند بازدارنده‌های خوردگی لوله‌های انتقال نفت و فرآورده‌های نفتی نیز اتفاق‌های خوبی افتاده و با تولید آنها در داخل، وابستگی به خارج نیز منتفی شده است. حتی یکی از مواد بازدارندگی خوردگی (او‌سی‌آی ۱۵۸) که در بخش‌های مختلف صنعت نفت کاربرد دارد، با همکاری یک شرکت دانش‌بنیان ساخته و به نام شرکت خطوط لوله و مخابرات نفت ایران ثبت شده است. روان‌کننده‌ها (دی‌آرای) نیز که حرکت سیال درون لوله را تسهیل می‌کنند، قسم دیگری از مواد شیمیایی است که به همت سازندگان و تولیدکنندگان ایرانی، خرید خارجی آن قطع شده است و هم اکنون در داخل کشور تولید می‌شود. ۱۴هزار کیلومتر خط لوله با قطرهای مختلف (۸ اینچ تا ۳۰ اینچ) در کشور، سیالات نفتی را دریافت و ارسال می‌کنند و عمده آنها ساخت داخل شده‌اند. انواع شیرآلات (بین‌راهی، ورودی، خروجی و ...) که در حوزه خطوط لوله استفاده می‌شود، داخلی‌سازی شده است. کاترها که برش لوله به وسیله آنها انجام می‌شود، ساخت داخل شده است، یعنی نیاز به آن نیست که برای برش لوله‌ها، واردات انجام شود. دستگاه هات‌تپ یا جوشکاری گرم که به وسیله آن انشعاب‌گیری از خطوط لوله انجام می‌شود برای اطمینان بیشتر ازکارایی آن در شرایط تست قرار دارد اما تعمیرات آن داخلی‌سازی شده است. مدیر کالای شرکت خطوط لوله و مخابرات نفت ایران بر این اعتقاد است که بخش عمده فرآیند ساخت داخل مربوط به بخش تعمیرات است و ادامه می‌دهد: برای مثال وقتی توربینی تعمیر و در خلال این عملیات، نیاز به قطعه‌ای می‌شود، خود به خود فرآیند داخلی‌سازی شکل می‌گیرد و بر همین اساس تلاش می‌شود با تکیه بر توان و تخصص سازندگان داخلی، این قطعه تعمیر یا بازسازی شود. وی با تاکید بر این‌که در مجموع اقلام زیادی در شرکت خطوط لوله و مخابرات نفت ایران است که با پشتیبانی‌هایی که شده است، داخلی سازی شده‌اند و نیازی به واردات آن از خارج نیست، می‌گوید: همین موضوع موجب شده است تا اقتصاد مقاومتی به شکلی عیان خود را در صنعت خطوط انتقال نشان دهد و به همت و خواست سازندگان ایرانی، سد انحصار به ویژه در شرایط کنونی که تحریم‌های ظالمانه بیشتر شده است، بیش از پیش شکسته شود. زمانی این را هم می‌گوید که با توجه به تنوع توربین در شرکت خطوط لوله و مخابرات نفت ایران، ظرف ۱۲سال یعنی از سال ۸۴ تا سال گذشته، ۹۱ دستگاه توربین بدون حضور افراد خارجی و تنها به پشتوانه حمایت از سازندگان ایرانی، تعمیر و راه‌اندازی شده است و ادامه می‌دهد: برای تعمیر این تعداد توربین ۸۴ میلیارد تومان هزینه شده و صرفه‌جویی حاصل این تعمیرات در داخل ۷۰ میلیون دلار بوده است. وی می‌گوید: از سال گذشته تاکنون نیز تعمیرات ۲۹ دستگاه انواع توربین در دستور کار قرار گرفته که تعمیرات شماری از آنها پایان یافته و برخی نیز در دست انجام است. تعمیرات این تعداد توربین نیز با صرفه‌جویی ارزی قابل توجهی در حد ۲۰ میلیون دلار (با توجه به نوسانات ارزی شاید هم بیشتر) همراه است.
گام دیگر برای داخلی‌سازی
مدیر کالای شرکت خطوط لوله و مخابرات نفت ایران ساخت داخل را فعالیتی پویا و غیرقابل توقف می‌داند و ادامه می‌دهد: برای گسترش این فعالیت، گام دیگری برداشته شده و آن شناسایی مجدد ۲۰۰ قلم قطعه مورد نیاز برای داخلی‌سازی در این صنعت است. بررسی‌های انجام شده نشان می‌دهد که امکان ساخت۱۳۷ قلم از این تعداد در داخل کشور وجود دارد. درباره ۶۳ قلم دیگر نیز به تازگی نمایشگاهی با حضور سازندگان و تولیدکنندگان ایران در انبار ری برگزار شد. این نمایشگاه با این هدف برگزار شد که سازندگان بیشتری در عرصه ساخت داخل حضور یابند و با بهره‌گیری از توان سازندگان ایرانی، قطعات بیشتری از قطعات شناسایی شده، در داخل کشور ساخته شود. در فرآیند ساخت داخل به وسیله سازندگان ایرانی هم تلاش می‌شود، به گونه‌ای عمل شود که سازندگان برای داخلی‌سازی یک یا چند قطعه به صورت کنسرسیومی عمل کنند، زیرا در این صورت برخی سازندگان که از پشتوانه مالی قوی‌تری برخوردارند می‌توانند با شرکت‌های کم بنیه‌تر به لحاظ مالی اما مستعد به لحاظ کاری شریک خوبی برای هم باشند و با همکاری یکدیگر ضمن ایجاد یک فضای رقابتی سازنده با رقبای خود و افزایش توان سرمایه‌ای و مهارتی، همچنین کاهش هزینه‌ها، به نیاز داخلی نیز پاسخی مطلوب دهند. زمانی می‌گوید: اعتقاد من این است که باید از سازندگان داخلی حمایت بیشتری شود و آنها را به مسیری با کمترین پیچ‌وخم برای ساخت داخل هدایت کرد. سازندگان نیز باید روز به روز بر توان علمی و فنی خود بیفزایند و با بهبود کیفیت ساخت، در چرخه رقابت باقی بمانند. وی با اشاره به نشست اخیری که با حضور بیش از ۳۰ شرکت فعال در حوزه ساخت ملزومات نفتی از جمله خطوط لوله و مخابرات نفت ایران برگزار شد، می‌گوید: برگزاری این نشست با این هدف بوده است که آمادگی و حمایت دوباره خود را برای تعامل هرچه بیشتر با سازندگان داخلی اعلام کنیم و از آنها بخواهیم به‌ویژه در شرایط کنونی، مشارکت و حضور بیشتری در حوزه ساخت داخل داشته باشند. زمانی ادامه داد: البته در این نشست نمایندگان برخی شرکت‌های حاضر در نشست دیدگاه‌هایی را برای سهولت بخشی حضور هرچه بیشتر شرکت‌های سازنده و فعالیت آنها در حوزه ساخت داخل مطرح کردند که قابل تامل بود.
اعتماد به سازندگان ایرانی
حرف‌های مدیرکالای شرکت خطوط لوله و مخابرات نفت ایران درباره اعتماد به سازندگان و تولیدکنندگان ایرانی شنیدنی است. او می‌گوید: با تلاش و خودباوری که از سال‌ها پیش در مجموعه سـازنـدگان داخلی شکل گرفته شده است، دست‌کم در حوزه خط لوله، تقریبا هیچ قطعه‌ای نیست که سازندگان ایرانی توان ساخت آن را نداشته باشند. البته گاه برخی عوامل مانند نوسان‌های قیمتی، ممکن است سبب شود شماری از سازندگان در چرخه ساخت حضور نداشته باشند و این احساس را به وجود آورد که توان ساخت در آنها وجود ندارد، اما این گونه نیست و سازنده‌های ایرانی نشان دادهاند که می‌توانند در همه عرصه‌ها حضوری فعال داشته باشند. اگر بتوان بخش‌هایی را که با نوسان و ریسک قیمتی همراه است، از سازنده دور و او را به ارتقای فناوری در ساخت متمرکز کرد، حوزه ساخت داخل شکوفاتر و پویاتر خواهد شد. در بازدید از کارخانه‌ها و شرکت‌های سازنده این نکته ملموس است که افرادی با ذهن‌هایی خلاق و اشتیاقی بالا، فعالیت علمی و پژوهشی انجام می‌دهند. قابلیت‌های فراوانی در تولیدکنندگان داخلی وجود دارد که بسیار ارزشمند و باورپذیر است؛ به گونه‌ای که حمایت از آنها کمکی بسزا برای عمران و آبادی کشور است.
کاهش خرید‌های خارجی
مدیر کالای شرکت خطوط لوله و مخابرات نفت ایران به کاهش خرید‌های خارجی با اتکا به توانمندی و قابلیت‌های سازندگان و تولیدکنندگان ایرانی اشاره و تصریح می‌کند: آمارها نشان می‌دهند خرید‌های خارجی در ۱۲ سال گذشته بسیار کاهش یافته است. او با نگاهی به آمارها ادامه می‌دهد: در برخی مقاطع زمانی، شاید اختلاف ریالی خرید داخلی با خرید خارجی زیاد به نظر آید. برای مثال سال گذشته ۱۳۳سفارش خرید داخلی به ارزش ۳۳۴ میلیارد ریال و همان سال در بخش خارجی ۵۰ سفارش به ارزش ۴۳۶ میلیارد ریال صادرشده است. دلیل این اختلاف ریالی، مربوط به ضرورت تامین قطعاتی است که هنوز امکان ساخت آن فراهم نیست.