حدود ۲۴ درصد از جمعیت کشور را کودکان و نوجوانان زیر ۱۵ سال تشکیل می‌دهند. ۲۵ درصد از جمعیت کشور شامل جوانان ۱۵ تا ۲۹ساله و ۴۴ درصد میان‌سال و بقیه هم سالمندان بالای ۶۵ سال هستند که این نشان می‌دهد ساختار غالب جمعیتی کشورمان را میان‌سالی تشکیل می‌دهد. اگر با همین سرعت فرزندآوری پیش برویم تا ۲۰ سال آینده بیش از ۳۰ درصد از جمعیت کشور پیر خواهند بود.
به گزارش ایسنا، متنی که می‌خوانید گزارش نورنیوز از برنامه‌های حمایتی کشورهای مختلف جهان برای افزایش جمعیت است؛ زنگ خطر کاهش رشد جمعیت در ایران از سال ها قبل به صدا در آمد. برخی از جمعیت شناسان،در بحبوحه دهه ۷۰ که سیاست کنترل موالید توسط دولت های وقت دنبال می شد مخاطرات این سیاست را گوشزد می کردند و نسبت به خطر پیری جمعیت ایران هشدار می دادند. اما به رغم این هشدارها، علل و عوامل زیادی دست به دست هم دادند تا مردم به فرزندآوری، کم رغبت شوند.
سیاست های جمعیتی از دهه ۶۰ تاکنون
بررسی‌ها نشان می‌دهد در ایران همگام با فراز و نشیب سیاست‌های جمعیتی، رشد جمعیت هم تغییر پیدا کرده است. با اجرای سیاست‌های تشویق موالید، رشد جمعیت در دهه ۱۳۵۵ تا ۱۳۶۵ به رشدی نزدیک به ۴ درصد رسید. این رشد در تاریخ کشورمان بی‌سابقه است. فقط طی سال‌های ۶۰ تا ۶۵ یک موج جمعیتی ۹ میلیون نفری که در تاریخ ایران بی‌سابقه بوده است ایجاد شد. بررسی زندگی مردم در دهه ۶۰ و همزمان با جنگ تحمیلی نشان می دهد بسیاری ازخانواده ها چند فرزند داشتند. اما با پایان جنگ و آغاز سازندگی، سیاست های جمعیتی هم تغییر کرد و شعار "فرزند کمتر ، زندگی بهتر" از رسانه ملی به عنوان الگوی خانواده های ایرانی مطرح شد و خانواده ها به سمت تک فرزندی رفتند. با تغییر سیاست و تشویق خانواده ها برای کاهش زاد و ولد میزان باروری کشور از حدود ۵/۶ فرزند به ازای هر زن در سال ۱۳۶۷ به حدود ۱.۷ فرزند در سال ۱۳۹۰ کاهش یافت. در آخرین سرشماری که در سال ۱۳۹۵ انجام گرفت نرخ رشد جمعیت به ۱,۲۴ درصد و امروز به زیر یک درصد یعنی حدود ۰.۷۷ درصد (هفتاد و هفت صدم درصد) رسیده است.
۳۰ اردیبهشت ۹۳ بود که سیاست‌های کلی جمعیت از سوی رهبر انقلاب ابلاغ و از همه دستگاه ها خواسته شد که با عنایت به اهمیت مقوله جمعیت در اقتدار ملی و با توجه به پویندگی، بالندگی و جوانی جمعیت کنونی کشور به عنوان یک فرصت و امتیاز و در جهت جبران کاهش نرخ رشد جمعیت و نرخ باروری در سال‌های گذشته برنامه‌ریزی‌های جامع برای رشد اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور متناسب با سیاست‌های جمعیتی انجام گیرد.
با وجود ابلاغ این سیاست ها و اقداماتی که دستگاه های مختلف انجام دادند اما روند رشد جمعیت بازهم کاهشی شد تاجایی که رهبر انقلاب در دیدار ۲۲ تیرماه سال ۹۹ با منتخبین مجلس به مقوله فرزندآوری تاکید و گفتند : «مسئله فرزندآوری و مسئله نسل بسیار مهم است؛ این موضوعی است که بنده بارها در این چند سال اخیر تأکید کرده‌ام، ولی متأسفانه حالا که انسان نتایج را نگاه می‌کند، معلوم می‌شود که خیلی این تأکیدها تأثیر زیادی نداشته است. اینها به قانون احتیاج دارد ، نیاز به دنبال‌گیری جدی دستگاه‌های اجرایی دارد و بایستی به جد مسئله فرزندآوری را مهم دانست و از پیری جمعیت ترسید. »
پس از این سخنان، در اولین روزهای کاری مجلس یازدهم طرح حمایت از خانواده و جوانی جمعیت با امضای ۱۰۰ نفر از نمایندگان در جلسه علنی اعلام وصول و نهایتاً قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت در مهر ۱۴۰۰ به تصویب رسید. اما به اعتقاد کارشناسان با گذشت سه سال از این قانون، نرخ رشد جمعیت بازهم کاهشی بوده است. متولدین دو سال ۱۴۰۱ و ۱۴۰۲ به ترتیب برابر ۱.۰۷۵ و ۱.۰۵۸ میلیون کودک است. این آمار به معنای کاهش ۳.۷ و ۱.۶ درصدی زاد و ولد نسبت به سال پیش آنها و نسبت به سال ۱۳۹۵ نیز ۳۱ درصد کمتر شده است. جمعیت ایران اکنون در حالی از مرز ۸۸ میلیون نفر عبور کرده که پیش بینی ها نشان می دهند در ۳ دهه آینده در جمعیت سالمندان کشور رکورد خواهیم زد. یعنی تا ۳۰ سال آینده از یک جامعه ۹۲ میلیون نفری، نزدیک به ۳۰ میلیون نفر بالای ۶۰ سال خواهند داشت.
جهانی با روند نزولی جمعیت
بنابر اعلام سازمان ملل متحد، روند افزایش جمعیت بر جنبه‌های مختلف زندگی بشر از جمله توسعه اقتصادی، اشتغال، توزیع درآمد، فقر و حمایت‌های اجتماعی تأثیر می‌گذارد. در بیانیه ای که سازمان ملل در سال جاری میلادی منتشر کرد آمده است: صدها هزار سال طول کشید تا جمعیت جهان به یک میلیارد نفر افزایش یابد اما طی تقریبا ۲۰۰ سال، جمعیت جهان هفت برابر شد. در سال ۲۰۱۱ میلادی، جمعیت جهان به مرز هفت میلیارد نفر، و در سال ۲۰۲۱ میلادی به ۷.۹ میلیارد نفر رسید. پیش بینی ها حاکی از آن است که در سال ۲۰۳۰ میلادی جمعیت جهان به حدود ۸.۵ میلیارد، در سال ۲۰۵۰ به ۹.۷ میلیارد و در سال ۲۱۰۰ به ۱۰.۹ میلیارد نفر برسد.
با اینهمه، ارزیابی‌ها حکایت از آن دارد که روند افزایش جمعیت دنیا، در برخی مناطق کاهشی شده است. پیش‌بینی‌های جمعیتی منتشر شده توسط «یوروستات» (مرکز آمار اتحادیه اروپا)، حاکی از آن است که جمعیت اتحادیه اروپا از اول ژانویه سال ۲۰۲۲ تا اول ژانویه ۲۱۰۰ میلادی به میزان شش درصد کاهش می‌یابد و هرم جمعیت این اتحادیه در سال ۲۱۰۰ میلادی، به‌وضوح حرکت به‌سوی جامعه‌ای رو به پیری را نشان می‌دهد.
کاهش نرخ رشد جمعیت در اروپا واکنش پاپ رهبر کاتولیک های جهان را نیز در پی داشته است. پاپ فرانسیس هفته گذشته در کنفرانسی درباره بحران جمعیت در ایتالیا از ایتالیایی‌ها خواست فرزندان بیشتری داشته باشند و حیوانات خانگی را جایگزین فرزند نکنند.
از «بارن بیدراگ» تا «کودوموتیت»
نگاهی به برنامه های حمایتی کشورهای مختلف از فرزندآوری نشان می دهد که موضوع رشد نرخ جمعیت در این کشورها از چه درجه اهمیتی برخوردار است و دولت ها با همه وجود تلاش می کنند تا خانواده ها را به فرزند آوری تشویق کنند ولی با این وجود در کشورهای اسکاندیناوی هنوز هم نرخ رشد جمعیت منفی است.
در سوئد مرخصی والدین ۱۵ ماه است و آن ها اجازه دارند بعد از این مدت تا ۸ سالگی کودک شان به طور متناوب مرخصی بگیرند و در زمان مرخصی، ۸۰ درصد حقوق خود، معادل ۴۸۰ روز کاری بهره مند شوند. همچنین خانواده‌هایی که بعد از ۳۰ ماه برای فرزند بعدی اقدام می‌کنند، از امکانات ویژه‌ای برخوردار می‌شوند. یکی از این تسهیلات اجتماعی که دولت سوئد برای کودکان سوئدی قائل است «بارن بیدراگ» یا همان «کمک هزینه کودک» است. این کمک هزینه، مبلغ مشخص و بلاعوضی است که دولت سوئد در ازای هر کودکی که در سوئد متولد می‌شود تا زمانی که کودک به سن ۱۶ سالگی برسد به والدین پرداخت می‌کند. میزان این کمک هزینه ارتباطی با میزان درآمد والدین کودک ندارد و همه اقشار جامعه با هر سطح درآمدی از این تسهیلات دولت سوئد برخوردار هستند.
آلمان یکی دیگر از کشورهایی است که برای حمایت از فرزندآوری، قوانین جالبی دارد. در این کشور برای مادرهایی که در خانه به مراقبت از بچه‌های خود مشغول هستند، حقوق هزار و ۸۰۰ یورویی در نظر گرفته است که تا ۵ سالگی فرزند به مادر پرداخت می کند. مشوق های دیگری از جمله مرخصی طولانی مدت با حقوق را برای والدین هم باید به این مشوق ها افزود.
در ایتالیا دولت برای حمایت از خانواده و تشویق مردم به بچه دار شدن در کنار مشوق های مالی مثل پرداخت ۸۰۰ یورو به ازای تولد هر فرزند مشوق های دیگری هم دارد. به طور مثال در این کشور، صاحبخانه ها اجازه بیرون انداختن مستاجری را که فرزند زیر ۱۸ سال دارد، ندارند حتی اگر مستاجر کرایه نپردازد.
در فرانسه حدود ۵ درصد تولید ناخالص ملی کشور را صرف حمایت از فرزندآوری می‌کند. این میزان هزینه به نوبه خود بالاترین رقم در اروپاست. دولت هزینه مراقبت ها از پیش از تولد تا بعد از تولد و رسیدن بچه به سن ۷ سال را بر عهده می گیرد و به خانواده های بالای ۳ نفر در تمامی خدمات عمومی تخفیف های عمده داده می شود.
در قاره آسیا کشورهای چین ، ژاپن و کره جنوبی از جمله کشورهایی هستند که با کاهش رشد جمعیت مواجه اند. چین در سال ۲۰۱۶ به «سیاست تک فرزندی» سختگیرانه خود پایان داد و اکنون پکن در تلاش است تا از طریق یارانه‌ها و تبلیغات باروری، کاهش نرخ زاد و ولد این کشور را جبران کند اما این برنامه ها نتوانسته است کاهش جمعیت را جبران کند. داده های رسمی نشان می دهد که جمعیت چین برای اولین بار در بیش از ۶۰ سال گذشته کاهش یافته است. چین از دیرباز در صدر جدول جمعیتی جهان قرار داشته اما اکنون این رتبه را به هند واگذار کرده است.
نرخ رشد جمعیت ژاپن منفیِ ۳ درصد است و یکی از پیرترین کشورهای جهان است. به گفته کارشناسان اگر این روال ادامه داشته باشد در آینده ای دور، دیگر در ژاپن کودک زیر ۱۵ سالی وجود نخواهد داشت. برای بهبود وضعیت هرم جمعیتی در این کشور، قانونی به نام «کودوموتیت» وضع شده که طبق آن، به خانواده ها تا رسیدن فرزند به سن ۱۵ سالگی، ماهانه حقوقی تا ۱۳ هزار ین حدود ۹۵ دلار پرداخت می کنند. همچنین پدر و مادر هرکدام می‌توانند با دریافت نصف حقوق خود تا سقف تعیین شده به مرخصی بروند و این درحالی است که بعد از آن می‌توانند بدون هیچ نگرانی به کار قبلی خود بازگردند.
کره جنوبی نیز برای حل مشکل زاد و ولد وزارتخانه ای تحت عنوان جمعیت تشکل داده است. یون سوک یول، رئیس‌جمهور کره جنوبی با اعلام خبر تشکیل این وزارتخانه گفته به دلیل پایین بودن نرخ زاد و ولد در کشور یک وزارتخانه جدید تاسیس خواهد کرد. کاهش تولید مثل در این کشور، یک وضعیت «اضطراری ملی» ایجاد کرده است و براساس آمارها کره جنوبی یکی از پایین‌ترین نرخ‌های زاد و ولد در جهان را دارد و به طور متوسط کمتر از یک تولد برای هر زن را دارد. سئول برای تشویق زنان به بچه‌دار شدن میلیاردها دلار یارانه نقدی برای خدمات نگهداری از کودک و حمایت از درمان ناباروری اختصاص داده است.
سیاست هایی علیه پیر شدن جامعه ایران
حدود ۲۴ درصد از جمعیت کشور را کودکان و نوجوانان زیر ۱۵ سال تشکیل می‌دهند. ۲۵ درصد از جمعیت کشور شامل جوانان ۱۵ تا ۲۹ساله و ۴۴ درصد میان‌سال و بقیه هم سالمندان بالای ۶۵ سال هستند که این نشان می‌دهد ساختار غالب جمعیتی کشورمان را میان‌سالی تشکیل می‌دهد. این یعنی جامعه ایران با سرعت زیاد به سمت پیر شدن می رود. سن امید در ایران به ۷۴ سال رسیده و بررسی ها نشان می‌دهد جمعیت مولد کشور که متولد همان دهه ۶۰ هستند به سمت بازنشستگی و سالمندی می روند. براساس آمار، اکنون به‌سرعت به سمت پیری می‌رویم و اگر با همین سرعت (که میزان نرخ باروری کل در حال کاهش است) پیش برویم تا ۲۰ سال آینده بیش از ۳۰ درصد از جمعیت کشور پیر خواهند بود.
برای پرهیز از چنین سرنوشتی، پیشنهادهای فراوانی ارائه شده است. از تشکیل وزارت رشد جمعیت تا توصیه به زنان برای فرزندآوری در حد ۳ تا ۵ فرزند ظرف ۵ سال آینده. ابراهیم رئیسی،رئیس جمهور، دیروز در مراسم دومین دوره جایزه جوانی جمعیت،خواستار افزایش مشوق ها برای فرزندآوری بیشتر شد. او گفت:« فرهنگ‌سازی، اقناع افکار عمومی و باز کردن گره‌های ذهنی در جوانان و نوجوانان امر بسیار ضروری است. همواره تاکید کرده‌ام که وام ازدواج، وام اشتغال، وام مسکن جزو موارد ممتازی است که نظام بانکی باید همت بیشتری نسبت به آن داشته باشد.»
رئیس جمهور اذعان کرد: «باید امکانات و مشوق‌هایی برای کسانی که فرزند بیشتر می‌آورند در نظر گرفته شود. از سوی دیگر باید در ضمن اجرا، بازنگاهی در اثربخشی و سهم مشوق‌ها در فرزندآوری بررسی شود. تشویقی که بیشترین سهم را دارد بیشتر مورد توجه قرار گیرد و بخشی که نقش چندانی ندارد در اصلاحات قانون اصلاح شود.»